Zima to pora, kiedy ul wydaje się uśpiony, a ja – jako pszczelarz – ograniczam się do obserwowania uli z daleka i krótkich obchodów. W środku jednak dzieje się dużo: rodzina zbija się w kłąb, reguluje temperaturę z dokładnością do jednego stopnia i gospodaruje miodem jak najlepsi logistycy. Po lekturze zrozumiesz, czym jest zimowla, na czym polega zimowanie pszczół, co faktycznie robią pszczoły zimą i co jedzą pszczoły zimą, a także dlaczego spokój bywa dla nich ważniejszy niż najdroższa izolacja termiczna ula.

Zimowla – co dzieje się w kłębie zimowym?

Gdy temperatura powietrza spada poniżej 12°C, rodzina zbija się w kulisty kłąb (Morawski, 2025). Jego „skorupa” to gęsto ułożone robotnice, które działają jak warstwa izolacyjna; wewnątrz pszczoły poruszają mięśniami tułowia i wytwarzają ciepło. W centrum, gdzie przebywa matka, jest zwykle 20-25 °C, a kilka centymetrów poza kłębem temperatura spada nawet poniżej zera. To fizjologia precyzyjnie opisana w badaniach nad termoregulacją kolonii (Ostrowska, 2013; Stabentheiner i in., 2010). Zimowla to także powolna, pionowa wędrówka kłębu: od dołu ku górze plastra, bo rodzina praktycznie nie potrafi zimą iść w bok. Dlatego tak ważne jest przygotowanie pszczół do zimowli – zapasy muszą być nad kłębem, nie tylko na bocznych ramkach. W mrozy sięgające nawet -30 °C rodzina przeżyje bez problemu, o ile ma pokarm i spokój; najgorsze są wielodniowe, ostre chłody, które nadmiernie ściskają kłąb i utrudniają jego wędrówkę.

Czy pszczoły zasypiają na zimę?

To jeden z najczęstszych mitów. Czy pszczoły zasypiają na zimę? Nie. One spowalniają metabolizm, ale stale pracują mięśniami, by utrzymać ciepło. W drugiej połowie stycznia, gdy dzień się wydłuża, podnoszą temperaturę środka kłębu i matka zaczyna skąpe, przerywane czerwienie. Ta „pobudka” wymaga więcej energii to kolejny powód, by zimowla przebiegała w ciszy i bez niepokojenia rodzin. Niepokojone pszczoły rozluźniają strukturę kłębu zimowego co utrudnia im utrzymanie prawidłowej temperatury.

Zimowanie pszczół – wypadkowa ciepła, wilgoci i spokoju

Dobre zimowanie pszczół to harmonia trzech elementów: ciepła, wilgoci i spokoju. Ciepło wytwarzają robotnice – nie grzałka ani „magiczna mata” – a kłąb jest dynamiczną strukturą: pszczoły z „otoczki” co jakiś czas wchodzą do środka, by się ogrzać (Fahrenholz i in., 1989). Wilgoć to cichy wróg – powinna uciekać górą przez powałkę; zbyt szczelny ul powoduje kondensację na plastrach. Najważniejszy pozostaje spokój: zimą nie „podsłuchuję” rodzin wężykami, nie stukam w daszek i nie odchylam powałki. Każdy alarm pszczół podnosi na kilka godzin temperaturę w kłębie przez co pszczoły szybciej zużywają zapasy.

Przygotowanie pszczół na zimę: co kontroluję jesienią?

Przygotowanie pszczół na zimę zaczynam zaraz po ostatnim miodobraniu. Sprawdzam, czy nad gniazdem są zwarte łuki miodu (zapas), czy gniazdo jest skondensowane (bez „pustych” ramek nieobsiadanych przez pszczoły), a wentylacja w powałce zapewnia ucieczkę wilgoci. Równie ważne jest przygotowanie pszczół do zimowli pod kątem zdrowotnym – silna, przeleczona na warrozę rodzina z młodą matką lepiej trzyma kłąb i mniej pobiera pokarmu. Dodatkowo ustawiam ule w miejscu osłoniętym od przeciągów; zimą z daleka sprawdzam, czy wiatr nie zrzucił daszków albo czy dzięcioły nie „opukują” ścianek. Tak wygląda praktyka, o której rzadko mówi się w poradnikach, a która decyduje, jak przebiegnie zimowanie pszczół.

Co jedzą pszczoły zimą – dieta i gospodarka zapasami

Co jedzą pszczoły zimą? Przede wszystkim własny miód zgromadzony nad kłębem, taki jak miód nawłociowy, lub miód wielokwiatowy. W drugiej połowie zimy zaczynają zjadać również – także pierzgę, gdy rusza czerwienie. Średnie zużycie to 10-15 kg miodu na sezon zimowy, zależnie od siły rodziny, i pogody. W styczniu-lutym, gdy temperatura w centrum kłębu rośnie dla czerwiu, przyspiesza również konsumpcja – to normalne. Co jedzą pszczoły zimą w mojej pasiece, gdy pożytki były słabe? Jeśli trzeba, uzupełniam jesienią zapasy syropem, ale ostatnie karmienie kończę wcześnie, by pszczoły zdążyły przerobić go na łatwoprzyswajalny pokarm zimowy. Pamiętaj: pełne, ciężkie ramki nad gniazdem to ratunek podczas długich odwilży i powrotów mrozów.

Dlaczego zimą pszczoły wychodzą z ula?

No dobrze – dlaczego zimą pszczoły wychodzą z ula mimo mrozu? W ciepłe południe z temperaturą >10-12 °C rodzina robi oblot oczyszczający: robotnice opróżniają jelito proste, które przez całą zimę gromadzi kał (Morawski, 2025). To absolutnie kluczowe dla zdrowia jelit, szczególnie po długich mrozach. Zdarza się też krótki lot po wodę, gdy rusza czerwienie matki, i wylatywanie w celu usunięcia martwych pszczół z dennicy. Niepokoić mogą wyjścia masowe podczas siarczystego mrozu – to zwykle efekt przewrócenia ula, stukotu, drapieżnika lub… zbyt częstych wizyt człowieka. I to kolejny powód, by zimą dać rodzinie spokój.

Pszczoły zima – najczęstsze pytania i mity

Pszczoły zima nie śpią. One „pracują ciepłem”. Poniżej odpowiadam na pytania, które słyszę najczęściej.

Czy pszczoły zasypiają na zimę?

Pytanie wraca co roku. Czy pszczoły zasypiają na zimę? Nie – ograniczają aktywność, ale stale regulują temperaturę. Badania pokazują, że nawet w „spoczynku” kłąb reaguje na wstrząsy i dźwięki wzrostem metabolizmu (Southwick, 1985). Spokój w pasiece jest kluczowy o tej porze roku.

Co robić, gdy mróz trzyma tydzień?

Gdy mróz jest długotrwały, kłąb silnie się zacieśnia i ma kłopot z „pójściem” w górę za miodem. Wtedy – paradoksalnie – najbezpieczniej nic nie robić: nie otwierać ula, nie pukać, nie „podgrzewać”. Jeśli zima zastała pszczoły dobrze przygotowane, przejdą ten czas bezpiecznie. Podchodzę do uli tylko z daleka: sprawdzam daszki, ślady zwierząt, ewentualne uszkodzenia.

Co robić, gdy pszczoły zimą wychodzą z ula?

W krótkich „oknach pogodowych” to znak zdrowia. Dlaczego zimą pszczoły wychodzą z ula masowo przy –2 °C? To już alarm – zwykle efekt niepokoju albo zawilgocenia. Zimą ratuje je ciepło ich ciał i… Twój brak ingerencji.

Podsumowanie: cicha sztuka zimowli

Dobra zimowla nie dzieje się przypadkiem. Zaczyna się jesienią od właściwego ułożenia gniazda i kończy w marcu pierwszym oblotem, który dosłownie „zamyka zimę”. Jeśli zapamiętasz trzy zasady – co jedzą pszczoły zimą (miód nad kłębem), czego potrzebują: spokoju (zero zaglądania) oraz sprawnej wentylacji (ucieczka wilgoci przez powałkę) – zobaczysz, jak pewnym rytmem płynie zimowanie pszczół. A kiedy w lutym usłyszysz w ulu ciche buczenie, to wiedz, że rodzina podnosi temperaturę, matka szykuje się do czerwienia, a wiosna jest bliżej, niż się wydaje. Jeśli interesuje Cię życie pszczół, przeczytaj koniecznie artykuł: "Hierarchia w ulu: królowa robotnice i trutnie – rola każdej pszczoły".

Bibliografia

1. Morawski, M. (2025). Poradnik pszczelarza. Wydawnictwo Dragon.
2. Ostrowska, W. (2013). Gospodarka pasieczna. Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.
3. Stabentheiner, A., Kovac, H., & Brodschneider, R. (2010). Honeybee colony thermoregulation—regulatory mechanisms and contribution of individuals in dependence on age, location and thermal stress. Apidologie, 41, 1–20.
4. Fahrenholz, L., Lamprecht, I., & Schricker, B. (1989). Thermal investigations of a honey bee colony: thermoregulation of the hive during summer and winter and heat production of members of different bee castes. Journal of Comparative Physiology B, 159, 551–560.
5. Seeley, T. D. (2010). Honeybee Democracy. Princeton University Press.
6. Winston, M. L. (1987). The Biology of the Honey Bee. Harvard University Press.